Ik hou van orde. Alles op z’n plek, in het juiste mapje of hokje. Dat heb ik gemeen met de Zweedse natuurwetenschapper Carl Linnaeus. Linnaeus vatte begin achttiende eeuw het indrukwekkende plan op om de gehele natuur in kaart te brengen en te ordenen en is de schepper van het huidige planten- en dierenclassificatiesysteem. 

Mijn ordening is chaotisch. Mapjes met namen als ‘dingen’ hebben sub-mapjes met namen als ‘zooi’. Zo veel onduidelijke mapjes dat ik eigenlijk zelden nog iets terug kan vinden. Dat heb ik niet gemeen met Linnaeus. Linnaeus had behalve een grote behoefte aan ordening, er ook een groot talent voor. Hij was pas 28 jaar toen hij in 1735 zijn meesterwerk, Systema Naturae, uitbracht.

De natuur in hokjes

Linnaeus verdeelde de natuur in drie rijken. De mineralen, die alleen groeien. De planten, die groeien en leven. En de dieren, die groeien, leven, en gevoelens hebben. Het dierenrijk werd vervolgens verdeeld in zes klassen; Viervoeters, Vogels, Amfibieën, Vissen, Insecten en Wormen. Ook was er nog een ongenummerde klasse, Paradoxa, waarin fabeldieren zoals de draak en de veelkoppige Hydra terechtkwamen.

De mens zat  in het dierenrijk en  kwam in de eerste editie van Systema Naturae (1735) terecht bij de Viervoeters (Quadrupedia) in de orde Mensachtigen (Anthropomorha). Dit hokje deelden we met de apen (Simia) en, verrassend genoeg, de luiaard (Bradypus).

Deze eerste editie telde twaalf pagina’s. Maar dit was slechts het begin. Linnaeus leefde in de tijd van de grote ontdekkingsreizen en scheepsladingen vol vreemde exotische planten en dieren kwamen Europa binnen. Al deze onbekende soorten moesten een plek krijgen in het classificatiesysteem. Bij de tiende editie (1760), die wereldwijd gezien wordt als het officiële startpunt van de zoölogische nomenclatuur, waren er 7.700 soorten planten en 4.400 soorten dieren ingedeeld en telde alleen het deel van het dierenrijk al achthonderd pagina’s.

In deze editie is de klasse Viervoeter vervangen door Zoogdieren (Mammalia) en de orde Mensachtigen door Primaten. Nu delen we het hokje met de apen en lemuren, en is de luiaard vervangen door de vleermuis (Vespertilio). In deze editie krijgen we ook onze huidige naam: Homo sapiens, de verstandige of wijze mens. We delen het geslacht Homo met nog een mensensoort, de nachtmens (Homo troglodytes of Homo nocturnus). Deze nachtmens was een mythisch figuur, een wilde holbewoner, waarschijnlijk gedeeltelijk gebaseerd op de nog grotendeels onbekende mensapen, maar ook een jong Afrikaans albinomeisje werd gezien als mogelijk behorend tot deze soort.

In het hokje Primaten zitten we anno 2014 nog steeds. De vleermuizen zijn inmiddels verhuisd naar een andere orde binnen de klasse Zoogdieren, maar we delen onze orde  nog altijd met de apen en half-apen (o.a. lemuren). Wel zijn we nu de enige nog levende soort binnen het geslacht Homo en is de nachtmens verdwenen.

Mens-apen

Linnaeus kreeg natuurlijk kritiek op het plaatsen van de mens binnen de primaten, voor veel mensen was dit moeilijk te verkroppen. Voor Linnaeus zelf was het op basis van de overeenkomsten onmogelijk om tot een andere indeling te komen:

“It is not pleasing to me that I must place humans among the primates, but man is intimately familiar with himself. Let’s not quibble over words. It will be the same to me whatever name is applied. But I desperately seek from you and from the whole world a general difference between men and simians from the principles of Natural History. I certainly know of none. If only someone might tell me one! If I called man a simian or vice versa I would bring together all the theologians against me. Perhaps I ought to, in accordance with the law of Natural History.” (brief aan Johann Georg Gmelin, 1747)

De Duitse anatoom Johann Friedrich Blumenbach zag het anders en bracht in 1779 een scheiding aan tussen mens en aap. Hij gaf Homo sapiens zijn eigen orde, die van Bimanus (tweehandige). De apen kregen de orde Quadrumana(vierhandige). Het is Darwin’s discipel Thomas Henry Huxley die de laatste slag in de mens/aap relatiestrijd wint, wanneer hij in Man’s Place in Nature (1863) aantoont dat de verschillen tussen mens en mensaap anatomisch gezien te klein zijn om een aparte orde te rechtvaardigen. Het originele systeem van Linnaeus wordt in ere hersteld en de mens maakt weer deel uit van de primaten.

What’s in a name?

Met hernieuwde insluiting van de mens binnen de primaten is de discussie nog niet voorbij. Uit genetisch onderzoek is gebleken dat de mensaap nog nauwer verwant is met de mens dan Huxley al dacht. De discussie gaat nu dan ook niet over wel of niet de orde Primaten, maar over wel of niet het geslacht Homo. Moeten we de chimpansee herclassificeren als Homo troglodytes, of de mens als derde chimpasnee; Pan sapiens?

Maakt het wat uit, zo’n naam? “Let’s not quibble over words. It will be the same to me whatever name is applied”, zei Linnaeus eerder. Maar een naam is meer dan een naam alleen, het is een manier om grip te krijgen, op de natuur en in dit geval op onze plek in de natuur, en om die beheersbaar te maken. Het geeft vastigheid en veiligheid, maar zorgt ook voor afstand, en grenzen en tweedelingen die vaak met moeite in stand gehouden kunnen worden.

Apen zijn grenswezens, die worden bestudeerd door zowel natuurwetenschappers als menswetenschappers. We kunnen het niet over apen hebben, zonder het ook over onszelf te hebben. De aap fungeert als een spiegel, als projectiefiguur en afzetpunt. Wie zijn we? Waar komen we vandaan, en waar gaan we naartoe?

---

Ik had een tweede webhuisje. Ik wil er maar één. Ik plak nu drie oude blogs van daar dus in hier. Is dit geen reisblog dan? Hm, het hoort allemaal wel bij elkaar. Grenzen, apen… Toch? :)